Reklama

Niedziela Sandomierska

Historia Żydów sandomierskich

[ TEMATY ]

Żydzi

Sandomierz

Ireneusz Leśnikowski

Modlitwa nad grobem cadyka

Modlitwa nad grobem cadyka

Bądź na bieżąco!

Zapisz się do newslettera

XVII Ogólnopolski Dzień Judaizmu odbędzie się w tym roku 16 stycznia w Sandomierzu. Z tej okazji przypominamy podstawowe fakty dotyczące społeczności żydowskiej w Sandomierzu, która funkcjonowała tutaj od XIV wieku do czasu holokaustu podczas II wojny światowej. Na trwałe wpisała się ona do dziejów miasta i ziemi sandomierskiej.

Żydzi w Sandomierzu po raz pierwszy zostali odnotowani w XIV wieku. Pierwsza wzmianka dotyczy 1367 r., kiedy starozakonni sandomierscy razem z krakowskimi i lwowskimi wystąpili do króla polskiego Kazimierza Wielkiego o potwierdzenie przywilejów generalnych nadanych im w 1264 r. w Kaliszu przez Bolesława Pobożnego. Z 1418 r. pochodzi najstarsza wiadomość o synagodze sandomierskiej. Pod groźbą jej zamknięcia tutejsi Żydzi musieli składać miejscowej kapitule kolegiackiej pewne ilości pieprzu, cukru i innych artykułów.

Pomóż w rozwoju naszego portalu

Wspieram

Z kolei w drugiej połowie XV w. poświadczony został kirkut. Poza tym przypuszcza się, że początki osadnictwa żydowskiego sięgają tutaj jeszcze XIII wieku[. Z kolei na podstawie podatku koronacyjnego wpłaconego w 1507 r. przez starozakonnych sandomierskich można stwierdzić, że znajdował się tu jeden z największych lub najbogatszych ośrodków żydowskich w całej ówczesnej Polsce.

Reklama

Do końca wieków średnich gmina sandomierska była jedną z ważniejszych w Małopolsce. Na przełomie XVI/XVII w. Żydzi stanowili zapewne około 10% ogółu miejskiej populacji szacowanej na 3000. Miejscowi starozakonni zajmowali się głównie handlem, także dalekosiężnym, rzemiosłem, pożyczaniem pieniędzy.

W 1571 r. miały miejsce w Sandomierzu wystąpienia antyżydowskie. W 1589 r. na prośbę władz miejskich król Zygmunt III Waza ograniczył liczbę tutejszych domów żydowskich do 11. Prawo to nie było jednak przestrzegane. W 1605 r. Żydów sandomierskich oskarżono o zabicie dziesięcioletniego Marcina Kuczka. Gdy zaginął chłopiec zatrzymano dzieci najznaczniejszych tutejszych starozakonnych. Jednak ciała dziecka nie odnaleziono.

Z kolei w 1628 r. miał miejsce proces o mord rytualny, w którym zarzucono Żydom sandomierskim, że porwali i wytoczyli krew z tutejszego dziecka aptekarza. Oskarżeni ciało chłopca mieli porąbać i dać do zjedzenia psu. Jednak pies, którego następnie otruto miał wszystko zwymiotować. W wyniku procesu Żydów uniewinniono.

W 1639 r. oskarżona o czary Krystyna Matysówna zeznała, że sprzedała hostię Żydom sandomierskim. W wyniku tego oskarżenia w Sandomierzu doszło do tumultu antyżydowskiego, w wyniku którego splądrowano domy starozakonnych w mieście. W tych rozruchach aktywny udział wzięli m.in. studenci kolegium jezuickiego i służba kościelna. W wyniku procesu Żydzi zostali uniewinnieni. Natomiast osadzono i skazano sprawców tumultu.

Reklama

W 1655 r. nastąpiła okrutna inwazja szwedzka. Żydzi przez zdesperowanych mieszkańców zostali posądzeni o zdradę. Nastąpił pogrom – Żydzi zostali wypędzeni z miasta, a część z nich wymordowano. Trwająca przez rok okupacja szwedzka a później najazd Rakoczego spowodowały ruinę miasta. Wolą króla Jana Kazimierza była, aby Żydzi powrócili i pomogli w odbudowie miasta. Otrzymali od niego potwierdzenie dawnych przywilejów. Wolno im było odbudować domy i bóżnicę, posiadać cmentarz i łaźnię. Podlegali odtąd tylko jurysdykcji wojewody. Ich liczebność szybko rosła, co zaczęło tworzyć konflikty z miejscowym mieszczaństwem.

W 1698 r. tutejszy starozakonny Aleksander Berek miał się dopuścić kolejnego mordu rytualnego, tym razem na dziewczynce Małgorzatce. Miało do niego dojść w tej samej kamienicy, w której wcześniej, w 1628 r., Żydzi mieli zabić chłopca. W wyniku procesu na karę śmierci zostali skazani matka dziewczynki Katarzyna Mroczkowicowa oraz oskarżony Żyd.

Rozwój Sandomierza po wojnach szwedzkich przerwała na początku XVIII wieku wojna północna. Przemarsz wojsk w latach 1702 – 1709 oraz zaraza z 1708 r. spowodowały ponowna ruinę i wyludnienie miasta. Nadal oskarżano Żydów o spowodowanie nieszczęść.

Kolejne oskarżenie o dokonanie przez Żydów sandomierskich mordu rytualnego na pewnym chłopcu miało miejsce w 1710 roku. W wyniku procesu na karę śmierci skazano trzech starozakonnych. Oskarżycielem Żydów sandomierskich w procesach o mordy rytualne zarówno w 1698 r., jak również w latach 1710-1713 był archidiakon, oficjał i proboszcz sandomierski ks. Stefan Żuchowski.

W 1712 r. w wyniku oskarżeń Żydów sandomierskich o mordy rytualne król August II nakazał wypędzić ich z miasta, a synagogę zamienić na kaplicę rzymskokatolicką. Postanowienia te nie zostały zrealizowane.

Reklama

W 1774 r. uznano, że Żydzi mogą posiadać w Sandomierzu 16 domów. W każdym z nich miało prawo mieszkać tylko po jednej rodzinie gospodarza i komornika. Poza tym starozakonni nie mogli mieszkać pod murami miejskimi i na przedmieściach. Później, na podstawie ugody magistratu z kahałem sandomierskim, potwierdzonej następnie przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1788 r., Żydzi mieli prawo posiadać w Sandomierzu 46 domów. Oprócz takiej ilości domów żydowskich w mieście znajdowały się wówczas również synagoga, kirkut oraz szpital i łaźnia żydowska.

Pod zaborami nastąpił duży przyrost ludności żydowskiej w Sandomierzu, a szczególnie w końcu XIX w. i na początku XX w., kiedy jej liczebność osiągnęła ok. 50 % ogółu mieszkańców miasta. Jednak w okresie międzywojennym, m.in. na skutek emigracji żydowskiej oraz przyłączania do Sandomierza okolicznych miejscowości, ogólny odsetek starozakonnych w mieście zmalał. W 1939 r. mieszkało tutaj ok. 2,5 tysiąca Żydów. W latach międzywojennych funkcjonowały w Sandomierzu m.in. dwie żydowskie biblioteki. Działał tutaj także amatorski teatr żydowski.

W 1939 r. po zajęciu Sandomierza Niemcy zorganizowali tutaj pogrom ludności żydowskiej. W czerwcu 1942 r. utworzyli getto, które objęło obszar zamknięty ulicami Żydowską i Berka Joselewicza. Przesiedlono do niego Żydów z okolicznych miejscowości. W ten sposób umieszczono w nim ok. 5200 osób.

29 października 1942 r. większość Żydów wywieziono do obozu w Bełżcu. 10 listopada 1942 r. w Sandomierzu Niemcy utworzyli tzw. getto wtórne. Zgromadzono w nim Żydów, którzy ukryli się podczas likwidacji pierwszego getta oraz starozakonnych przywiezionych tutaj z Rzeszy. Łącznie znalazło się tu wtedy ok. 7 tys. osób.

W styczniu 1943 r. getto sandomierskie ostatecznie zlikwidowano. Wówczas ok. 700 Żydów zdolnych do pracy wywieziono do obozu pracy w Skarżysku-Kamiennej, a ok. 6300 deportowano do Treblinki. Poza tym podczas likwidacji getta zamordowano 480 starozakonnych. W maju 1945 r. w Sandomierzu było jeszcze ok. 60 Żydów.

Po wyzwoleniu Sandomierza, Żydzi, którzy wrócili do miasta utworzyli Komitet Żydowski i reaktywowali gminę żydowską. Staraniem Komitetu m.in. wykonywano betonowe nagrobki na miejscach mogił zbiorowych i zaczęto odzyskiwać nagrobki z terenu powiatu sandomierskiego. Z ocalałych macew i ich fragmentów w 1948 r. wzniesiono pomnik w kształcie piramidy poświęcony pomordowanym podczas II wojny światowej Żydom z Sandomierza i okolicy. Autorem projektu pomnika był Józef Pietraszewski. Po wyjeździe z Sandomierza (po 1948 r.) prawie całej społeczności żydowskiej przestał funkcjonować Komitet Żydowski. Pozostawiony bez gospodarza cmentarz ulegał dewastacji.

2014-01-14 08:42

Ocena: +2 0

Reklama

Wybrane dla Ciebie

Ewangeliczny obowiązek sumienia

Niedziela warszawska 7/2018, str. IV

[ TEMATY ]

zakon

Żydzi

Archiwum ZSFM

S. Teresa Antonietta Frącek

S. Teresa Antonietta Frącek
Andrzej Tarwid: – Od trzech tygodni w mediach dyskutuje się o relacjach polsko-żydowskich podczas II wojny światowej. Siostra od ponad 40 lat zbiera materiały na temat Żydów uratowanych przez zgromadzenie. Kiedy zaczęła Siostra swoją pracę i jaki jest stan tych badań?
CZYTAJ DALEJ

Rząd „zrzuca sukienki” z ręką na ambonie

2025-07-19 09:51

[ TEMATY ]

felieton

Samuel Pereira

Materiały własne autora

Samuel Pereira

Samuel Pereira

W demokratycznym państwie prawa obowiązuje zasada: wolność słowa dla wszystkich. Nie tylko dla polityków, dziennikarzy czy celebrytów, ale również — a może przede wszystkim — dla tych, których głos formuje sumienia i buduje duchowe kręgosłupy narodu. Dlatego działania obecnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, które przesłało do Watykanu notę formalną potępiającą kazania dwóch emerytowanych biskupów — Wiesława Meringa i Antoniego Długosza — budzą poważny niepokój. To nie tylko ingerencja w niezależność Kościoła, ale także jawna próba zastraszenia duchowieństwa i naruszenia podstawowych wolności obywatelskich.

Czy mamy tu do czynienia z powrotem PRL-owskiej mentalności, w której każdy ksiądz był „oczkiem w głowie bezpieki”, a każdy kaznodzieja stawał się zagrożeniem dla władzy? Brzmienie noty MSZ i język używany przez ministra Sikorskiego, który nakazuje biskupowi „zrzucić sukienkę i zapisać się do PiS-u”, zdają się tę mentalność reaktywować. Jakby państwo chciało decydować nie tylko o tym, co wolno mówić w kościele, ale wręcz kto ma prawo do sumienia.
CZYTAJ DALEJ

Jasna Góra: obchody 25-lecia Fundacji „Dzieło Nowego Tysiąclecia”

2025-07-19 14:57

[ TEMATY ]

Jasna Góra

25‑lecie

Fundacja Dzieło Nowego Tysiąclecia

Karol Porwich/Niedziela

Wdzięczność za św. Jana Pawła II i za wszystkich, którzy przez 25 lat przyczynili się do rozwoju Fundacji „Dzieło Nowego Tysiąclecia”, za młodych, którzy są nadzieją na budowę społeczeństwa, które mówić będzie językiem autentycznej miłości i działać z troską o rozwój Ojczyzny to przesłanie jasnogórskich obchodów rocznicowych tego ważnego dzieła stypendialnego Kościoła w Polsce. Mszy św. przewodniczył nuncjusz apostolski w Polsce abp Antonio Guido Filipazzi. Uczestniczyło w niej ok. 2 tys. stypendystów i osób związanych z dziełem. Wieczorem w jasnogórskiej Bazylice odbędzie się koncert Chóru i Orkiestry „Dzieło Nowego Tysiąclecia”.

Nuncjusz apostolski w Polsce przypomniał w homilii, że kultywowanie postawy wdzięczności wobec Boga i bliźnich ma ogromne znaczenie dla naszego życia, zwłaszcza w kontekście kulturowym, takim jak nasz, w którym człowiek czuje się całkowicie autonomiczny i samowystarczalny. Postawa wdzięczności podtrzymuje w nas poczucie naszej zasadniczej zależności od Boga; pomaga nam nie marnować Jego darów; zachęca nas do odwzajemniania wielkiej miłości, wyjaśniał kaznodzieja.
CZYTAJ DALEJ

Reklama

Najczęściej czytane

REKLAMA

W związku z tym, iż od dnia 25 maja 2018 roku obowiązuje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia Dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych) uprzejmie Państwa informujemy, iż nasza organizacja, mając szczególnie na względzie bezpieczeństwo danych osobowych, które przetwarza, wdrożyła System Zarządzania Bezpieczeństwem Informacji w rozumieniu odpowiednich polityk ochrony danych (zgodnie z art. 24 ust. 2 przedmiotowego rozporządzenia ogólnego). W celu dochowania należytej staranności w kontekście ochrony danych osobowych, Zarząd Instytutu NIEDZIELA wyznaczył w organizacji Inspektora Ochrony Danych.
Więcej o polityce prywatności czytaj TUTAJ.

Akceptuję