W naszym świecie ludzie często uciekają od praktyk ascetycznych, w tym od postów czy noszenia żałoby. Można się obawiać, że w większości uciekają też od wszelkich trudów. Tymczasem wysiłki i wyrzeczenia, także dobrowolne, towarzyszą ludziom od zawsze. Można to dostrzec w pracy, edukacji, religii, refleksji filozoficznej, a nawet w zaleceniach medycznych. Są one człowiekowi potrzebne, choćby o tym nie wiedział.

Obecność postu oraz innych wyrzeczeń w Biblii i chrześcijaństwie jawi się więc jako coś naturalnego, zwyczajnego. Jest o nich mowa i w Starym, i Nowym Testamencie, a także przekazuje to tradycja Kościoła. Zacznę od roli postu w Starym Testamencie.

Jak poszczono

Typową postacią postu było niejedzenie w ogóle przez cały dzień (por. Sdz 20, 26; 2 Sm 12, 16-17; Jon 3, 7), choć post mógł trwać dłużej. Obecny „post ścisły” to blady cień tamtego postu. Postom często towarzyszyły inne oznaki żalu czy rozpaczy. Głowy posypywano popiołem lub ziemią. Rozdzierano na sobie szaty. Porzucano też bogate czy nawet zwykłe ubrania, a zastępowano je tzw. worem, czyli strojem nędzarzy (była to przepaska na biodra zrobiona z rozprutego po bokach worka z ostrej czarnej wełny koziej). Postowi mogły towarzyszyć płacz i lamenty. Jak widać, praktyki postne były bardziej wyraziste niż te znane obecnie.

Czemu te praktyki służyły? Post i pokrewne gesty wyrażały symbolicznie stan ducha. W życiu codziennym wynikały one z żałoby po zmarłym. Dziś uważamy, że wymaga ona powściągliwości, ale wtedy było inaczej. Na naruszenie ładu stworzenia przez śmierć reagowano zarzuceniem zwykłego porządku. Żałobnik jakby towarzyszył umarłemu, odrywał się od dotychczasowych zajęć.

A zatem nie chodziło o sam post, ale i on był ważny, bo przecież jak w obliczu tak dotkliwego nieszczęścia siadać do posiłku? Dlatego właśnie post należał do żałoby po bliskich (por. Jdt 8, 6), stanowił też reakcję na nieszczęścia.

Powody postu

Poszczono w akcie rozpaczy po katastrofach narodowych, np. po klęsce i śmierci króla Saula w bitwie (por. 2 Sm 1, 12); na wspomnienie zniszczenia Jerozolimy (por. Ba 1, 5); w obliczu niebezpieczeństwa dla narodu (por. 1 Mch 3, 47). Z kolei w dniu radości należało zrezygnować ze zwyczajowego postu (por. Za 8, 19). Z tej też racji przepisy żydowskie nie pozwalały pościć w dni świąteczne.

W obliczu zagrożenia śmiercią lub inną klęską również podejmowano post i pokutę. Miały one na celu ubłaganie Boga (por. Jl 2, 12-17; Jdt 4, 9-13; 2 Krn 20, 3) albo też okazanie zwątpienia i rozpaczy (por. Est 4, 3). Post stanowił widomy znak nawrócenia, przemiany życia. Bóg przez usta proroka mówi do Izraelitów: „(...) nawróćcie się do Mnie całym swym sercem, przez post i płacz, i lament” (Jl 2, 12). Król Dawid modlił się i pościł, aby ubłagać ocalenie dziecka (por. 2 Sm 12, 15-17). Przerwanie postu po jego śmierci zdziwiło dworzan, którzy przywykli do postu w chwilach żałoby. W Księdze Ezdrasza mamy post dla uproszenia opieki podczas podróży (por. 8, 21).

Post był częścią pokuty po popełnieniu grzechu (np. bałwochwalstwa, por. np. 1 Sm 7, 6). Król Achab, przerażony groźnym proroctwem Eliasza o karze za jego zbrodnie, podjął post i pokutę (por. 1 Krl 21, 27). W Księdze Nehemiasza czytamy o jego poście i modlitwie z powodu grzechów narodu, których skutkiem było zburzenie Jerozolimy (por. 1, 4). Podobna była inspiracja postu Daniela (por. Dn 9, 3). Według Księgi Jeremiasza, dzień publicznego postu został wybrany dla ogłoszenia proroctw Jeremiasza dotyczących grzechów narodu i nadchodzącej kary (por. 36, 9).

Trzeba też wspomnieć, że pokrewny postom był żydowski zakaz spożywania pokarmów uznanych za nieczyste, w tym wieprzowiny i mięsa drapieżników. Mogło to mieć uzasadnienie higieniczne, ale istotą było co innego. Dbałość o właściwe pokarmy wyrażała i symbolizowała potrzebę czystości w sferze duchowej. (Starożytny Żyd dostrzegłby analogię między jedzeniem paskudztwa a łykaniem propagandy).

Posty wspólne

Post mógł mieć charakter doraźny i prywatny, jak w przypadku żałoby, pokuty osobistej albo choroby (por. Ps 35, 13). Bardzo często jednak był podejmowany zbiorowo i publicznie, gdy sprawa dotyczyła całego narodu, względnie miasta. Król Jozafat w obliczu zagrożenia ogłosił post w całej ziemi judzkiej (por. 2 Krn 20, 3). Izraelici gromadzili się, by pościć i pokutować za grzechy (por. Ne 9, 1-2). Prorok wzywał do wspólnego postu i lamentu w obliczu katastrof naturalnych, głodu i nadchodzącego dnia kary Bożej (por. Jl 1, 14; 2, 12).

Wiele postów było wpisanych w izraelski rok liturgiczny – towarzyszyły one dorocznym uroczystościom pokutnym i żałobnym. Takie dni wspomina ogólnie prorok Zachariasz (por. 7, 5; 8, 19). W dniach postu odbywały się też różne obrzędy (takie jak ofiary, por. np. Sdz 20, 26 po porażce na wojnie).

Poszczono zwłaszcza w rocznice klęsk narodowych, co judaizm kontynuuje. Szczególnie ważna jest tu rocznica utraty świątyni. W 9. dniu miesiąca Aw (latem) wspominane jest zniszczenie świątyni i przez Babilończyków w VI wieku przed Chr., i przez Rzymian w 70 r. Trzy tygodnie wcześniej post upamiętnia obalenie murów Jerozolimy, a inny jeszcze wcześniej – rocznicę początku oblężenia. Post Estery poprzedza karnawałowe święto Purim, na pamiątkę planowanego pogromu Żydów w Persji i zwycięstwa nad wrogami.

Najważniejszym dniem postnym w Starym Testamencie i w dzisiejszym judaizmie był i jest służący pokucie i nawróceniu Dzień Przebłagania – Jom Kippur (por. Kpł 16). Obowiązywał on bezwzględnie wszystkich Izraelitów (por. Kpł 23, 29). Obchodzony jest jesienią (10. dnia miesiąca Tiszri). Post ten stanowił element pokuty za grzechy całego Izraela z poprzedniego roku. Tego dnia składano też ofiary, a grzechy symbolicznie wkładano na kozła, którego następnie wypędzano na pustynię.

Post a stan wewnętrzny

Post mógł mieć jeszcze jedną ważną funkcję – przygotowywał do spotkania z Bogiem. Dlatego Mojżesz i Eliasz pościli przed otrzymaniem objawień (por. Wj 34, 28; 1 Krl 18, 8). Również w Księdze Daniela jest mowa o poście w ramach duchowego przygotowania tego proroka, który miał otrzymać światło Boże i misję do wypełnienia (por. 9, 3; 10, 12; 13, 2-3).

Post zatem łączył się przeważnie z modlitwą lub żalem i pokutą. A to oznacza, że post i inne czynności zewnętrzne wiążą się ze stanem ducha. Można powiedzieć, że post jest modlitwą ciała, tak jak żal za grzechy jest głosem i modlitwą ducha. Modlitwa Izraelitów nie była wydestylowana, czysto wewnętrzna. Towarzyszyły jej obrzędy, pielgrzymki i zaniedbywany dzisiaj post.

Jednocześnie dobrze pamiętano, że post, ofiary, popiół na głowie czy rozdzieranie szat nie zastępują przemiany wewnętrznej i modlitwy. „Rozdzierajcie jednak serca wasze, a nie szaty! Nawróćcie się do Pana, Boga waszego!” (Jl 2, 13; por. Am 5, 21; Jr 14, 12). I podobnie: „Zaprzestańcie składania czczych ofiar!” (Iz 1, 13); „Moją ofiarą, Boże, duch skruszony” (Ps 51, 19).