Urodził się w 1901 r., który w polskiej historii naznaczony jest brutalnym prześladowaniem dzieci z Wrześni przez pruskie władze – za to, że broniły języka ojczystego jako języka swojej modlitwy. Umarł w 1981 r., naznaczonym zamachem, inspirowanym z Moskwy, na świętego papieża Polaka, a potem kolejnym zamachem na polską wolność, dokonanym także na rozkaz z Moskwy – stanem wojennym.

Program narodowej wolności

Między tymi dwiema datami można wymienić choćby doświadczenie rusyfikatorskich wysiłków szkoły, do której musiał chodzić mały Stefan. Potem jego wybór drogi kapłańskiej przecina się – we włocławskim seminarium – ze szturmem sowieckim na nasz kraj i Europę. Dramatyczny sierpień 1920 r.: najazd, który zatrzymany został także na przedmościu Włocławka. Dosłownie na oczach młodziutkiego kleryka rozgrywała się ta walka o wolność. Trwała ona dalej, w ocalonej męstwem żołnierzy, odrodzonej II Rzeczypospolitej. Już wtedy była to walka prowadzona z ideologią zniewolenia, która penetrowała szczególnie środowiska inteligenckie i robotnicze pod hasłami komunistycznej „emancypacji”. Ksiądz Wyszyński brał już w owej walce czynny udział, choćby jako organizator Akcji Katolickiej i Chrześcijańskich Związków Zawodowych, jako autor takich fundamentalnych tekstów, jak opublikowana w 1938 r. analiza: Kultura bolszewizmu a inteligencja polska. Potem był nowy najazd od strony Berlina i od strony Moskwy. Ksiądz Wyszyński służył żołnierzom Powstania Warszawskiego jako kapelan Grupy AK „Kampinos”. Nie szydził, jak to teraz modne, z ofiary, która wydawała się daremna. Wiedział, że ona daremną być nie może. Jako biskup, więzień Bolesława Bieruta, a w końcu Prymas Tysiąclecia realizował program narodowej wolności, której Patronką i Przewodniczką miała być, i jest, Maryja. To Jej powierzył więc nasze zbiorowe słabości, oddał Polskę w „macierzyńską niewolę miłości – za wolność Kościoła”. Tak ten program nazwał w najważniejszym swoim dokumencie: milenijnym akcie z Jasnej Góry z 3 maja 1966 r.

Oczywiście, poprzedziła go wielka idea Jasnogórskich Ślubów Narodu Polskiego, rozpoczęta w czasie uwięzienia, jeszcze w Prudniku Śląskim. Tam, w grudniu 1954 r., prymas uświadomił sobie, że niedaleko tego miejsca wygnany ze swego królestwa Jan Kazimierz trzy wieki wcześniej, w czasie szwedzko-moskiewskiego „potopu”, zainicjował śluby, które zostały zaprzysiężone w kwietniu 1656 r. we Lwowie – by oddać Polskę pod opiekę Matki Bożej i uznać Ją za Królową i Patronkę Rzeczypospolitej. Z tej historycznej pamięci, tak ważnej na szlakach myśli błogosławionego prymasa, wysnuła się idea odnowienia tych ślubów, które miały prowadzić Polaków do wyzwolenia.

Szlak tego wyzwolenia i połączenie jego wymiaru ziemskiego z nadprzyrodzonym wytyczył jasno, od samego momentu objęcia warszawskiej prokatedry – 6 lutego 1949 r.: „Polska jest jednością. (...) Jej jednością jest moc nadprzyrodzona łaski Bożej! Jej nadzieją niezłomną jest pragnienie katolickiej Polski, Chrystusowej Polski! Katolickiej w każdym sercu polskim, w każdej kołysce, katolickiej w rodzinie, katolickiej w szkole, katolickiej w przedszkolu, katolickiej w wojsku, w więzieniu nawet, katolickiej przy urodzeniu i przy zgonie”.

Wolność wznosząca ku Źródłu

Katolicyzm i doświadczenie historyczne narodu, w którym uczestniczył Stefan Wyszyński na swej życiowej drodze, nie były wartościami antagonistycznymi. Przeciwnie – w perspektywie tych doświadczeń, ich generalnej wymowy, katolik nie miał żadnego powodu, by wstydzić się być Polakiem, a Polak – być katolikiem. Doświadczenie historyczne Polski było dla prymasa Wyszyńskiego świadectwem również nadnaturalnego, nie tylko naturalnego, sensu narodowej formacji. Dostrzegając zarówno materialne potrzeby narodu, jak i jego duchowy, „ojczyźniany” fundament, prymas upominał się, trudną do policzenia ilość razy, o wywalczenie w warunkach realnego komunizmu swego rodzaju „minimum socjalnego” dla Polaków. Zachęcał zarazem wiernych do jak najroztropniejszego, „gospodarskiego” korzystania z materialnych zasobów ich bytu. Stąd także – poza oczywistym nakazem piątego przykazania – tyle razy upominał się o prawo do życia Polaków, o danie tego prawa jeszcze nienarodzonym: o to, żeby było nas więcej, a nie mniej.

Jednocześnie prymas zauważał, że materialnie wspólnota interesów może trwać, tracąc jednak przy tym swój duchowy sens. Przed tym ostrzegał – szczególnie często w czasach gomułkowskiej „małej stabilizacji”, która pod wieloma względami zapowiadała niewyszukane „ideały” Polaków początku XXI wieku: „Nie samym chlebem żyje naród, ale wszelkim słowem, które pochodzi z ust Bożych. (...) Najbardziej smutnymi narodami są te, którym postawiono za ideał li tylko dążenia i cele materialne. Najbardziej zubożonymi i niewolniczo przytrzymanymi za skrzydła ducha są takie narody, które postawiły sobie zbyt wąski ideał”. Te słowa, wypowiedziane na zakończenie Mszy św. odprawionej w 100-lecie powstania styczniowego w kościele Świętego Krzyża, były nie tylko obroną tradycji polskiej walki o wolność przed małodusznymi atakami tzw. postępowych katolików i głosicieli „realizmu” pokornego podporządkowania potężnemu sąsiadowi ze Wschodu. Chodziło o coś więcej niż polemikę z ówczesnym Tygodnikiem Powszechnym. Prymas głosił konsekwentnie naukę o wolności wznoszącej ku jej Źródłu.

O tym najpiękniej mówił, jakby komentując Akt milenijny, także na Jasnej Górze, w 50. rocznicę odzyskania niepodległości, w 1968 r. Przypomniał wtedy, że źródłem wolności osoby ludzkiej jest wola Stwórcy: „Po miłości, która jest naczelną właściwością osoby ludzkiej, najwspanialszym wyposażeniem jest dar wolności. Dzięki niej człowiek może uczynić użytek ze zdolności miłowania”. To fundamentalnie ważne przypomnienie: wolność ma sens wtedy, kiedy pomaga nam miłować, a nie wtedy, kiedy staje się hasłem nienawiści, w imię „emancypacji” wskazując wrogów, których trzeba zniszczyć. „Dobre użycie wolności zawsze prowadzi do większej miłości Boga i ludzi”, ale przecież wciąż źle używamy tego daru. Tak było również w historii Polski.

Wolność, naród i religia

To złe używanie wolności doprowadziło do upadku Polski. Tu jednak ujawnia się specyficzna interpretacja tego doświadczenia przez prymasa: oto upadek ten może się ostatecznie okazać „szczęśliwą winą”. Przez zrozumienie swojej winy złego użycia wolności, po niespełnionych ślubach Jana Kazimierza, po utracie własnego państwa, po bolesnych doświadczeniach z tego wynikających, po ofiarach, których wymagało dźwiganie się na nowo do niepodległości – Polacy mogli lepiej zrozumieć „głębię miłości Boga i ludzi w życiu i współżyciu narodowym”. To właśnie wyraża tylekroć przywoływana w tej homilii i w całym nauczaniu prymasa wielka poezja romantyczna: Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego, Cypriana Kamila Norwida, w końcu Stanisława Wyspiańskiego. Kardynał Wyszyński przypominał, że Polacy nie tylko podejmowali ofiarnie walki orężne, by odzyskać niepodległość, ale także wykonywali wielką pracę duchową.

Wolność jest owocem długo dojrzewającym – jak stwierdził prymas – owocem miłości macierzyńskiej w łonie narodu. Wolność i dojrzewanie są nierozdzielne. Wolność i zawierzenie matczynej miłości są genetycznie ze sobą połączone. Podkreślał ogromny „wkład cierpienia, krzyża i odkupienia” jako niezbędny czynnik pracy nad polską wolnością, nad jej odzyskaniem. Taka historia polskiej wolności była dla niego nauką obowiązku: „obowiązku poszanowania przeszłości i prawa miłości (...), wiązania całego narodu przez miłość”. Połączenie wolności z miłością to nie przecinanie więzów, ale ich odkrywanie, wraz z postawą „służby wszystkich dzieci narodu wobec siebie wzajemnie, abyśmy jedni drugich brzemiona nosili i w ten sposób wypełniali prawo Boże”.

Wolność, naród i religia są, w ujęciu kard. Wyszyńskiego, źródłowo złączone. „Religia” – to pojęcie wywodzi się od łacińskiego słowa religo, religare: wiązać ponownie, łączyć to, co zostało rozproszone. Kapłan piastujący godność prymasa to pontifex, co także po łacinie oznacza: budowniczy mostów, ten, który spaja różne brzegi. Odwrotność tej postawy wyraża greckie słowo diaballein (???ß??????) – rozrzucać, rozpraszać, rozdzielać, przeciwstawiać. Rozdzielić, przeciwstawić: wolność i religię, wolność i naród, wspólnotę narodową i wolność jednostki – to jest diabelskie działanie, które widzimy. Dostrzegał je szczególnie ostro błogosławiony prymas. I nasze ludzkie starania o to, by się to złowrogie działanie nie powiodło ostatecznie, zawierzył siłom większym od naszych: zawierzył naszą wolność i nasz naród Matce, a za Jej pośrednictwem – Chrystusowi Zwycięzcy.