Depressus” to po łacinie „niski”, „zaniżony”, „poniżony”. W geografii depresją nazywamy teren poniżej poziomu morza. Tak samo można nazwać jakieś zapadlisko, które powstało w skorupie ziemskiej przez ruchy tektoniczne. Mniej więcej to dzieje się z człowiekiem. Coś się w nim obniża, zapada. Schodzi do poziomu, w którym nie jest już w stanie żyć w pełni. I nie umie się sam stamtąd wydostać. Depresja jest chorobą. I bardzo boli. To coś gorszego niż chandra czy utrzymująca się migrena. Dobrze się dzieje, że o problemie jest coraz głośniej. W Polsce już drugą dekadę obchodzi się Dzień Walki z Depresją. Nie bez powodu. Bardzo nieodpowiedzialne byłoby ignorowanie jej obecności czy objawów. Zwłaszcza w kręgu najbliższych. Naszą uwagę powinny przykuwać utrzymujące się długo i połączone ze sobą: utrata zapału do życia, narastające poczucie winy, coraz częstsze rozdrażnienie i coraz niższy próg odporności na stres. Utrata wiary we własne siły i w to, że człowiek będzie w stanie zrobić w życiu coś wartościowego. Coraz trudniej wstać z łóżka. I choć się nie zna przyczyny – czasem się płacze. „Zapadająca się” osoba przestaje zabiegać o relacje. Izolacja i niechęć do wychodzenia na zewnątrz to już poważny znak. Pojawia się widoczna na zewnątrz dezorganizacja życia. Człowiek po prostu gaśnie. I często sam nie wie, dlaczego. Milcząco wyje z bólu. Depresja często wiąże się z utratą sensu życia. Dlatego w skrajnych przypadkach może prowadzić do uzależnień, a nawet samobójstw. Wspomniana chandra poturbuje człowieka maksymalnie kilkanaście godzin. Jeśli jednak taki stan utrzymuje się przez kilkanaście dni, najprawdopodobniej mamy do czynienia z depresją. I tutaj koniecznie trzeba pomocy.

Skąd się to bierze?

Przyczyny są wciąż badane. Doprecyzowywane. Depresja jest pod tym kątem dość niejednorodna. W jakimś sensie wiąże się z właściwą każdemu człowiekowi wrażliwością, którą u każdego można nadwyrężyć w inny sposób. Najczęściej przyczyny wskazuje się po prostu na konkretnych przykładach. Wspomniane wyżej objawy depresji pojawiają się np. u ludzi samotnych, zwłaszcza świeżo po utracie bliskiej osoby. Stan żałoby nieraz przeradza się w stan depresyjny. Podobnie z rozwodem. Do depresji może doprowadzić nagła utrata pracy czy jakiś silny wstrząs emocjonalny. Zdarza się, że depresja dotyka osoby przepracowane. Gdy człowiek chwyta się najróżniejszych zajęć i żyje w biegu, nie fundując swojemu wnętrzu czasu na odpoczynek i ciszę, jest to dużym zagrożeniem dla poczucia sensu życia. Tutaj trzeba zwrócić uwagę także na osoby konsekrowane i kapłanów. Zabieganie i prowadzące nieraz do wyczerpania psychofizycznego usprawiedliwianie go „duchem służby” stały się niestety przyczyną niejednego wypalenia. Nierozpoznana depresja potrafi złamać powołanie. Podobnie z młodymi pracownikami „na dorobku”. Trzeba tutaj szczególnej troski otoczenia i uświadamiania, jakie są grupy ryzyka.

Depresja się czai. Często przychodzi niespodziewana. Po cichu. I uderza nawet w tych, którzy zazwyczaj „kipią energią”. Z depresją można się spotkać u ludzi, którzy doświadczyli poważnego wzgardzenia czy ataku na poziomie własnej wartości. Mówi się dziś wiele o hejcie czy mowie nienawiści. To wcale nie przewałkowany temat. Niejedna osoba „zgasła” właśnie z powodu pozornie niewinnego niszczenia jej przez innych. Trzeba także wspomnieć o osobach, które znalazły się w stanie depresji przy wychodzeniu z uzależnień czy sekt. Czy to możliwe? Czy osoba „uwolniona” nie powinna raczej odczuwać radości z odmiany życia? Tak. Ale jednocześnie odczuwa ogromny żal spowodowany poczuciem „zmarnowanych lat” czy bycia wykorzystaną. Depresja może wreszcie dotyczyć ludzi borykających się z poważnymi kompleksami czy niepowodzeniami. Na końcu warto zadać pytanie: co łączy wszystkie te osoby? Każdą z nich możesz spotkać. I każdą z nich możesz być ty sam.

Psycholog? Proszę mnie nie obrażać!

Wciąż niestety są osoby, które na słowo „psycholog” reagują z lekką drwiną. Tym bardziej, gdy miałoby ono dotyczyć ich samych bądź ich bliskich. Zdarza się, że ktoś powie: „E tam! Po co mi psycholog?” albo: „Moim psychologiem jest Pan Jezus. Innych nie potrzebuję”. Takie podejście może się okazać bardzo płytkie. A czasem pyszne. Gdy boli ząb, nikt nie mówi: „Moim dentystą jest Pan Jezus”. Albo nie radzi choremu: „Słuchaj, po prostu się módl” lub: „Nie przejmuj się. I tak nie masz najgorzej. Inni to w ogóle nie mają zębów”. Nie! Jak boli, to idę do lekarza, bo ból potrafi sparaliżować życie, pracę, a także modlitwę. Jak bolą zęby, to idę po pomoc do dentysty. Jak boli ręka, to idę do ortopedy, bo pracować się nie da. Jeśli więc z takim bólem udaję się po pomoc, to o ile bardziej na specjalistyczną pomoc zasługuje psychika. Bez której przecież nawet ząb i ręka na nic się zdadzą. Czy dobry stan psychiczny nie jest równie ważny i godny tego samego? Nie wolno lekceważyć choroby ludzkiego wnętrza, a nią właśnie jest depresja. Niebezpiecznie jest odmawiać pomocy sobie bądź bliskim albo spodziewać się rozwiązania wszystkich problemów „na spowiedzi”. Najlepszą pomocą dla chorego na depresję jest terapia połączona z przyjaźnią. Podwójne i kompleksowe wsparcie. Jak dla dziecka ojciec i matka, tak dla „zgaszonej” osoby – specjalista i bliscy.

Jak towarzyszyć i jak nie pocieszać?

Z depresją można się zetknąć w rodzinie, w pracy, w duszpasterstwie. Zresztą to się dzieje często. Po pierwsze – ważne jest rozeznanie. Odróżnienie stanu przejściowego od choroby. Gdy sygnały są na tyle niepokojące, że można podejrzewać depresję, przede wszystkim nie wolno panikować i wystraszyć chorego. Drugą skrajnością byłoby lekceważenie tego stanu. Szczera rozmowa i nastawienie się raczej na słuchanie – to fundament dojrzałego towarzyszenia. Osoba chora na depresję boryka się z poczuciem winy: myśli, że jest ciężarem; że zawraca głowę; że jej niemoc wynika z lenistwa, o które coraz bardziej się oskarża. Porównuje się z innymi i widzi siebie jako nieudacznika. Wyrzuty są wielkie. I nie wolno choremu ich dokładać. Dlatego błędem byłoby pocieszanie go czyimś cierpieniem, np.: „Inni mają gorzej”, „Wcale nie masz powodów do smutku” etc. Niewłaściwa jest także skrajna mobilizacja: „Weź się w garść!”, „Ogarnij się!”, „Nie przejmuj się!”. Chory na depresję oddałby przecież wszystko, by się ogarnąć, i marzy o tym, by się nie przejmować! Ale nie potrafi. I to jest właśnie jego problem. Przytoczone wypowiedzi mogą zatem obciążać go jeszcze bardziej i potęgować w nim smutek. Interpretuje je wówczas jako wyrzuty: „Nie umiesz być wdzięczny za to, co masz”, „Jesteś nieogarnięty”. Jean Vanier w swojej książce „Jak pokonać depresję?” pisze: „Osoba pogrążona w depresji musi odczuć, że jest kochana i akceptowana”. To jest to. Taka osoba bardziej potrzebuje doświadczyć bycia przyjętą niż pouczaną. Bardziej kochaną niż znoszoną. Takie doświadczenie odblokowuje w niej obraz siebie jako godnej miłości, a więc atrakcyjnej i wartościowej.

Przyjaciele Hioba

W psalmach jest takie piękne zdanie: „Pan go pokrzepi na łożu boleści. W czasie choroby poprawi mu posłanie” (Ps 41, 4). To jest chyba ten właściwy kierunek. Bóg, który nie przyspiesza, nie pogania. Cierpliwie towarzyszy. Nie mówi: „Wstawaj już!”, ale czuwa przy chorym i poprawia posłanie, aby wygodniej mu się chorowało. To esencja towarzyszenia osobie w depresji.

Ks. Bogusław Szpakowski w książce pt. „Bliskość, która leczy” nazywa taką postawę „zaangażowaną obecnością”. Taka obecność niesie wsparcie. Ma w sobie coś z przyjaciół Hioba, którzy „siedzieli z nim na ziemi siedem dni i siedem nocy, a nikt nie wyrzekł słowa, bo widzieli ogrom jego bólu” (Hi 2, 13). Podobnie rolę przyjaciela w czasie depresji opisuje Parker Palmer, amerykański pisarz, nauczyciel i aktywista. W swojej książce „Na sam dół: depresja i duchowa podróż” wspomina, że w jego chorobie odwiedzało go wielu bliskich. Przeważnie czuł się wtedy samotny i odcięty od przyjaciół: oni mówili wiele, a on trwał uwięziony w bólu, do którego oni nie umieli dotrzeć albo którego nie chcieli zrozumieć. Przychodził jednak jeszcze jeden przyjaciel. Odwiedzał go sam, na kwadrans, tylko po to, by mu zrobić masaż. Prawie nic nie mówił. Pewnego dnia powiedział tylko jedno zdanie: „Palmer, widzę, że dziś chyba jesteś trochę silniejszy”. Autor wspomina, że te słowa, wypowiedziane z serca i po głębokim namyśle, dały mu najwięcej otuchy. Warto się więc wystrzegać zagadania osoby chorej i serwowania jej wielu szybkich i płytkich pociech. Przyjaciele są po to, aby towarzyszyć osobie pogrążonej w ciemności.

Depresja to nie bożek

Niedobrze byłoby oczywiście w czasie choroby czynić z depresji centrum świata. Warto, by życie toczyło się względnie normalnie. Trzeba oczywiście „skontrolować”, delikatnie dopytać chorego o myśli samobójcze czy uzależnienia. Najważniejsze to ukierunkowywać spojrzenie na to, co w nim dobre i piękne. Stawiać przed oczy dobre czasy, które wrócą, oraz wszystko to, co uda się osiągnąć w przyszłości. Osoby z depresją, odpowiednio zachęcone, nieraz znajdują pociechę w różnorodnych pasjach. Ważne, by w przeżywaniu choroby nie wyręczać ani osoby chorej, ani terapeuty. Przyjaciel czy wspierający chorego duszpasterz to jasno określona rola: towarzysz drogi. Cierpliwy i oddany brat. „Spokojnie, każdy ma różne słabości. Ciebie akurat dotknęła depresja. Ale to minie. Zobaczysz. A póki trwa – wcale nie przestaję być z tobą” – takie słowa mogą naprawdę koić. Jeśli stan depresyjny jest na tyle poważny, że obok rozmów z psychologiem (a czasem spotkań z psychiatrą) zalecone zostało także leczenie farmakologiczne, przyjaciel powinien zachęcać do wierności metodzie leczenia.

Modlitwa i duchowość w depresji

Aaron Kheriaty i John Cihak są autorami „Katolickiego przewodnika po depresji”. To nieocenione źródło inspiracji i pomocy w przeżywaniu depresji zarówno od strony chorego, towarzysza, duszpasterza, jak i terapeuty. Dotyka ono bardzo ważnego tematu: modlitwy i w ogóle sfery duchowej w czasie depresji. Zdarza się, że osoba chora nie jest w stanie modlić się tak jak dawniej i przeżywa z tego powodu wiele bólu oraz poczucia winy. Czuje, że oddala się od Boga; że jest Bogu niemiła. Stan depresji to czas, gdy w chorym może się dokonać uzdrowienie obrazu Boga. Modlitwa jest utrudniona, ale nie jest niemożliwa. W przestrzeń bólu warto wlewać balsam prawdy o Jezusie, który nie odtrąca, ale przygarnia: zwłaszcza „tych, którzy się źle mają” (Łk 5, 31).

Samą modlitwę warto ukazywać nie tylko jako rozmowę, ale bardziej jako spotkanie z Bogiem. Taka modlitwa może nauczyć człowieka przychodzenia do Jezusa w całej prawdzie o sobie samym. Modlitwa w depresji może poszerzyć spojrzenie na Boga, na siebie samego oraz na samą modlitwę. We wspomnianym „Przewodniku” autorzy cytują słowa przywołanego wcześniej Parkera Palmera, który stwierdza, że depresja może być uświęcająca. Wydobywa bowiem człowieka z iluzji na temat własnej niezniszczalności. A przecież każde odejście od iluzji tym bardziej zbliża nas do prawdy. Poza tym, gdy osoba w depresji doświadcza cierpliwej obecności przyjaciół, troski terapeuty oraz miłości nieznudzonego jej chorobą Boga, jest w stanie głębiej kontemplować istotę dobra, którego bezinteresownie doświadcza. To z kolei rodzi wdzięczność, a po wyjściu z depresji zostaje w pamięci na zawsze. I uczy bycia takim samym wobec innych.

Exit

Człowiek, który przeżył depresję, staje się głębszy. Jego wrażliwość, nadszarpnięta i zraniona, wydaje jeszcze większe owoce. Wzrasta wewnętrzna siła. „Depresja pokazała mi, że jest we mnie coś głębszego, mocniejszego i prawdziwszego niż moje ego, niż moje emocje, niż mój intelekt i moja wola” – pisze Palmer. W perspektywie depresji bardziej widać, że życie jest darem. Gdy depresja ustępuje, rodzi się przeogromna wdzięczność za ten dar. Wyjście z depresji to nie tylko powrót do formy. To uzdrowienie jakiejś rany. Vanier nazywa depresję „kryzysem wyzwalającym”, który, jeśli jest przeżyty z terapeutą i w obecności przyjaciół, jest w stanie jeszcze bardziej rozwinąć piękne człowieczeństwo. Jednak by wyjść z depresji, sam chory również musi tego chcieć. Warto zatem nie tylko zachęcać, ale wiernie omadlać oddając Bogu w modlitwie osobę chorą i jej wolę.