Ostatnie tygodnie unaoczniły prawdę o odległości, która nas dzieli – Polaków i znaczącą część Żydów – w kwestii pamięci o Zagładzie i historii II wojny światowej. Z tygodnia na tydzień te ujawnione rowy jeszcze bardziej się pogłębiają. Pamięć Żydów, ocalonych, jest różna. W jednych relacjach podkreśla się udział Polaków w ratowaniu życia, w innych – pamięć o lęku przy wychodzeniu na aryjską, nieznaną stronę, gdzie czekał szantażysta. Z kolei po polskiej stronie dominuje pamięć rodzinna – o dobrych postawach naszych rodziców czy dziadków. Pamiętamy też o kolaboracji Żydów z okupantem sowieckim, o policji żydowskiej w gettach i rzekomym braku solidarności Żydów wobec polskiej tragedii utraty niepodległości. To wzajemne „przekomarzanie się” pamięcią, choć oparte jest na prawdziwych relacjach, daleko nas nie zaprowadzi.

Nie to jest bowiem sednem sporu; brak empatii wobec drugiej strony mającej swoją wersję wydarzeń z czasu II wojny światowej jest faktem, ale istota tkwi w złej woli. Istotą jest to, że nowelizacja ustawy o IPN naruszyła monopolistyczną pozycję twórców żydowskiej polityki historycznej. Według tej dominującej narracji, widocznej choćby w Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie czy w Instytucie Yad Vashem, Zagłada choć dokonana przez nazistowskie Niemcy, to jednak przebiegała rzekomo za przyzwoleniem chrześcijańskiej Europy, zadowolonej z „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Szczególnie narody Europy Środkowej, gdzie Zagłada fizycznie została dokonana, rzekomo mają swój udział w jej realizacji za sprawą przywiązania miejscowej ludności do katolicyzmu i odwiecznego antysemityzmu, opartego na zrzuceniu odpowiedzialności za ukrzyżowanie Jezusa Chrystusa na wszystkie pokolenia Żydów. „Sprawiedliwi” w tej narracji to nieliczni filosemici, stanowiący minimalny odłam społeczności lokalnych, który zbuntował się i nie przyjął dominującej postawy. Są sumieniem, które ma skruszyć narody upadłe, w tym naród polski. Ten ostatni ma po wieczne czasy przepraszać za swe błędy doktrynalne i postawy wspierające nazistów. Jak się temu kłamstwu przeciwstawić, jednocześnie unikając pułapek, które zastawiają na nas brutale, politycy i medialni dyktatorzy poglądów, naruszający naszą godność? Trzeba powtarzać do znudzenia, że historia narodu polskiego jest wyjątkowa, niemieszcząca się w schemacie wyznaczanym przez prawdę o kolaboracji z III Rzeszą zorganizowanych formacji litewskich czy ukraińskich, a także np. państwa Vichy. My do tej opowieści nie pasujemy, bo – wbrew pozorom – mimo że nie kolaborowaliśmy z Niemcami i byliśmy podbici politycznie, to nadal mieliśmy państwo. Na tym polega ten fenomen. W latach II wojny światowej Polskę i Polaków reprezentowały rząd RP na uchodźstwie i podlegające mu Polskie Państwo Podziemne, oparte na prawie i posiadające struktury zarówno wojskowe (Armia Krajowa, licząca ok. 400 tys. żołnierzy i oficerów), jak i cywilne (z Delegaturą Rządu na Kraj, liczącą ok. 50 tys. urzędników pracujących w konspiracji). Co najmniej od lata 1942 r., kiedy to zaczęła się Zagłada w wersji uświadomionej przez samych Żydów pozostających w konspiracji w gettach oraz przez Polaków, strona polska na prośbę żydowskiej wprowadziła ratowanie Żydów do agendy celów wojennych. Rada Pomocy Żydom „Żegota” została afiliowana przy Departamencie Spraw Wewnętrznych Delegatury, której pełnomocnik reprezentował premiera rządu RP na okupowany Kraj. Pomoc była finansowana z budżetu rządu RP, a rolą polskiej dyplomacji było dotarcie z przekazem żydowskim do aliantów. Już w grudniu 1942 r. raport Karskiego został wydany przez MSZ w języku angielskim i rozesłany do ambasad. W okupowanym Kraju decyzją struktur sądowych i egzekucyjnych (niestety) liczni szmalcownicy i kolaboranci byli skazywani na karę śmierci, a podziemne media z „Biuletynem Informacyjnym” AK na czele wzywały do zachowania postaw zgodnych z polską racją stanu i sumieniem katolickim.

Drugą polską instytucją wyznaczającą standardy zachowań był Kościół katolicki; z badań wynika, że na terenie GG wszyscy de facto biskupi nie tylko wspierali ratowanie Żydów, ale też sami ich ukrywali w domach i obiektach parafialnych. W sposób wyjątkowo pozytywny w to dzieło wpisały się domy żeńskich zgromadzeń zakonnych, ale także kler parafialny, m.in. fałszując kościelną dokumentację. Ta zorganizowana i niezorganizowana pomoc okazana Żydom była brutalnie kontrowana przez Niemców, którzy wprowadzili i egzekwowali karę śmierci: Ulmowie, Barankowie, Kowalscy... i setki innych. Polskie rodziny wołają zatem, by zło i kłamstwo nie zwyciężały w przestrzeni świata tylko dlatego, że mają siłę przebicia, a my nie.

Jan Żaryn, redaktor naczelny „wSieci Historii”, historyk, wykładowca INH UKSW, publicysta i działacz społeczny, m.in. prezes SPJN, członek Komitetu dla Upamiętnienia Polaków Ratujących Żydów, senator RP